Mens en samenleving kunnen niet zonder waarheid

K

ent u die tovenaarsleerling uit de Disneyfilm Fantasia? Die gebruikt een toverspreuk om een bezem­steel een vervelende klus te laten doen: emmers water halen. Dat gaat eerst goed en dan helemaal mis, tot duizenden emmers en bezemstelen het huis van de tovenaar met water overspoelen. 

Yuval Noah Harari gebruikt dit beeld in zijn nieuwste boek Nexus, en waarschuwt: wij mensen zijn tovenaarsleerlingen, onze nieuwe communicatie­technieken groeien ons boven het hoofd, ze hebben onvoorziene gevolgen. 

Daar klopt wel iets van. De mens heeft een prachtige techniek uitgevonden die iedereen in staat stelt zichzelf te publiceren en met elkaar te communiceren: sociale media. Maar de mensen zelf zijn er sinds de middeleeuwen niet veel op vooruitgegaan: op de nieuwe platformen bloeien behalve veel moois dus ook sensatiezucht, kuddegedrag, bedrog, wij-zij-denken en complot­theorieën. Opgestuwd door de algoritmes van big tech. 

In 2024 was opnieuw te zien hoe dit mecha­nisme onze democratie beïnvloedt. Neem de verkiezing van Donald Trump tot 47ste president van de Verenigde Staten. De breed gedeelde conclusie achteraf was dat nieuwe, informele bronnen als podcast­makers en influencers op sociale media een grote rol speelden in de informatievoorziening en de uitkomst. De politicus die niet naar Austin vliegt om drie uur in de privéstudio van podcaster Joe Rogan te gaan zitten, schaadt zijn kansen aanzienlijk. 

Waarheidsvinding

Dat is voor het democratische hart in principe een bemoe­digende ontwikkeling: waarom zouden de poortwachters van weleer, de traditionele media, het alleenrecht hebben op de beeldvorming? Sterker nog, zij worden door een deel van de samenleving gezien als onderdeel van het establishment dat hun belangen uit het oog heeft verloren. Laat duizend bloemen bloeien, leve de democratie! 

Maar er is een keerzijde: die informele ‘newsfluencers’ zijn vaak minder bezig met waarheids­vinding dan de traditionele journa­listen. Er zijn er maar weinig die tijd en moeite steken in het achterhalen van feiten. Hun aanpak is doorgaans een mix van opinie en entertainment. Daar is op zich niks mis mee. Maar feiten worden daarin vaak partijdig gebracht. Of zijn zelfs onwaar. Ze blijven intussen wel hangen bij mensen. 

Vormen en indrukken

De vorm doet er ook toe. Als korte video­filmpjes de standaard worden, verdiepen kiezers zich minder dan vroeger zélf in journalistiek over kandidaten en kwesties. Veel mensen worden, zoals communicatie-onderzoeker Pablo Boczkowski het noemt, slechts ‘rubbed by news’. Die korte, zijde­lingse aanrakingen, in het voorbijgaan in je socialmediafeed of op een tv-scherm dat ergens hangt, creëren volgens een invloedrijk artikel in The New Yorker een ‘ambience of information’. Daarin kunnen ruwe, grote indrukken ontstaan. 

Met zijn eindeloze optredens op tv en sociale media wierp Trump ‘feiten en nepfeiten samen in een omgeving van weinig attentie, erop vertrouwend dat ze, als kleine visjes in een vijver, uiteindelijk een school vormen en kuit schieten.’ De zo gecreëerde sfeer leidt bij mensen tot een vaste perceptie van de werkelijkheid, of die nu klopt of niet. 

In dit nieuwe informatiesysteem heeft Donald Trump ons dit jaar allen een masterclass gegeven. En wat gaat daarop volgen? Martin Baron, hoofdredacteur van The Washington Post tijdens Trumps eerste presidentschap, kwam ons eind november waarschuwen, en hij spreekt uit ervaring: voortdurende intimidatie van journalisten die feiten boven water proberen te halen. 

Snelheid

De rellen rond de Maccabi Tel Aviv-supporters in Amsterdam legden een ander zorgwekkend mechanisme van het nieuwe medialandschap bloot: de enorme snelheid waarmee filmpjes, interpretatie en menings­vorming op sociale media rondgaan. 

In dit geval werden mensen, en helaas ook vrijwel alle journalisten, wakker met het nieuws dat in de nacht een ‘jodenjacht’ en ‘pogroms’ hadden plaatsgevonden, en dat Israël twee vliegtuigen naar de oorlogszone in Amsterdam stuurde om hun burgers te ontzetten en verplegen. 

De journalistiek had nog geen feit achterhaald. Maar instantopinie online en de politiek gebruikten al grote woorden. Journalisten voelden zich aanvankelijk gedwongen te volgen, uit gebrek aan eigen verslaggeving. Achteraf bleken we een onvolledig beeld te hebben. Er zijn nog steeds vragen onbeantwoord. Individuele redacties hebben inmiddels wel aan gepijnigd zelfonderzoek gedaan: hoe hebben we zowel de feiten als de nuances zo kunnen missen? 

Het achterliggende mechanisme is hier dat nieuwsmakers en opiniemakers rechtstreeks op sociale platforms communiceren. Filmpjes gaan rond zodra ze gemaakt zijn. Soms circuleren er ook nog oude filmpjes van heel ergens anders die valselijk worden ingezet om de verontwaar­diging te vergroten. Journalistieke normen voor waarheidsvinding spelen geen rol. Intussen wordt de publieke perceptie zo wel gevormd, mensen hebben het immers met hun eigen ogen gezien. 

Je gaat vanzelf aan Disney en Harari denken als je deze ontwikkelingen ziet: de kracht van internet is ons tovenaarsleerlingen al bijna boven het hoofd gegroeid. En dan moet de grote AI-golf nog komen.

Kansen benutten

De journalistiek is harder nodig dan ooit. Omdat mens en samenleving niet kunnen zonder waarheid. En die kun je alleen achterhalen door op onderzoek uit te gaan en onafhankelijk te berichten. Moeilijk werk dat mensen moeten doen, ook wanneer AI het binnenkort in vele vormen presenteert. 

Gelukkig onderkent het publiek dat. Ook in de tijd van korte filmpjes zijn mensen op zoek naar informatie die ze kunnen vertrouwen. Ten tijde van de pandemie woedde er een felle strijd om de waarheid. Juist de redacties die echt uitzoekwerk deden, kregen meer bezoek dan ooit. Dus big tech mag steeds meer aandacht en geld binnenharken ten koste van traditionele media, de journalistiek heeft een kans. 

Durven

Dan moeten we wel veranderen. Nauwkeurig blijven verslaggeven, maar beter worden in de vormen die de informele journalistiek van nu zo populair maken. Meer in contact met ons publiek treden, transparanter zijn, nieuwsgieriger naar wat de lezers beweegt. Ons menu uitbreiden met journalistiek die oplossingen aandraagt en inspireert. Fouten durven onderzoeken om vertrouwen te winnen. 

Kortom: we moeten de journalistiek beter maken dan ze ooit is geweest. Alleen zo benutten we de kans die we wel degelijk hebben: op een hoofdrol in de waarheidsvinding, het inzicht en het genuanceerde debat. 

Die zaken heeft de samenleving hard nodig. Zodat het met die emmers en bezemstelen een beetje binnen de perken blijft. Want wij mensen hebben geen tovenaar die uiteindelijk thuiskomt en met zijn toverkracht de ramp ongedaan maakt, zoals in de film. Wij moeten het zelf doen.